पाट पाणी कालव्याच्या दोन्ही बाजूने आरक्षित असलेल्या जागेबाबतची सविस्तर माहिती

  पाट पाणी कालव्याच्या दोन्ही बाजूने आरक्षित असलेल्या जागेबाबतची सविस्तर माहिती  भारत हा कृषिप्रधान देश आहे आणि शेतीसाठी पाण्याचे महत्व अमुल...

 पाट पाणी कालव्याच्या दोन्ही बाजूने आरक्षित असलेल्या जागेबाबतची सविस्तर माहिती 

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे आणि शेतीसाठी पाण्याचे महत्व अमुल्य आहे. या आवश्यकतेमधूनच नदी- नाल्यांचे नियोजनबद्ध जलसंचयन करून शेतीसाठी पाणी पुरवठा करण्यासाठी पाटबंधारे प्रकल्पांची उभारणी झाली. पाटबंधारे खात्याच्या अंतर्गत असलेल्या मुख्य कालवा (Main Canal), उप कालवा (Branch Canal), पोट कालवा (Distributary / Minor), व चारी (Field Channel) यांच्या दोन्ही बाजूंना विशिष्ट अंतरापर्यंत जमीन ही सरकारी मालकीची व आरक्षित असते. या जागेचा उपयोग दुरुस्ती, देखभाल, विस्तार, सुरक्षा आणि आपत्कालीन परिस्थितीत जलवाहिनीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जातो.या लेखात आपण सविस्तरपणे पाहणार आहोत की, मुख्य कालवा, उप कालवा आणि पोट कालवा किंवा चारी यांच्या दोन्ही बाजूने किती मीटर व फूट जागा आरक्षित असते, आणि या जागेचा वापर कसा केला जातो तसेच त्याच्याशी संबंधित कायदेशीर बाबी काय आहेत.

१. मुख्य कालवा (Main Canal)

मुख्य कालवा हा जलवाहिनीचा सर्वात मोठा मार्ग असतो. तो थेट धरण किंवा जलसाठ्यापासून पाणी उचलून पुढील उप कालव्यांना पुरवतो.

मुख्य कालव्याच्या दोन्ही बाजूंनी आरक्षित जागा

आरक्षित अंतर (दोन्ही बाजूंना)

४५ मीटर (सुमारे १५० फूट) पर्यंत जागा राखीव असते ? एकूण रुंदी: ४५ मीटर डाव्या बाजूला + कालव्याची रुंदी + ४५ मीटर उजव्या बाजूला.

हे का गरजेचे?

यंत्रसामग्री आणि मनुष्यबळाच्या मदतीने देखभाल करणे. आपत्कालीन गळती रोखण्यासाठी. टंचाईत जलप्रवाह कमी-जास्त करण्यासाठी. सांडपाण्याची गळती रोखणे. कोणतीही खासगी बांधकामे थांबवणे.

२. उप कालवा (Branch Canal)

मुख्य कालव्यापासून पाणी वेगवेगळ्या दिशेने वळवण्यासाठी उपकालव्यांचा वापर होतो. हे माध्यमिक कालवे असतात.

उप कालव्याच्या दोन्ही बाजूंना आरक्षित जागा:

आरक्षित अंतर (दोन्ही बाजूंना)

१५ मीटर (सुमारे ५० फूट) राखीव.एकूण रुंदी: १५ मीटर डावीकडे + कालव्याची रुंदी + १५ मीटर उजवीकडे.

हे का आवश्यक?

शेतकऱ्यांना पाणी योग्य वेळी मिळावे यासाठी नियंत्रण व्यवस्था. देखभाल करणे सोपे होते. गळती टाळता येते. शेतात पाण्याचा न्याय्य वाटा देणे शक्य होते.

३. पोट कालवा किंवा चारी (Minor / Distributary / Field Channels)

पोट कालवे हे शेवटच्या टप्प्याचे कालवे असतात जे थेट शेतांपर्यंत पाणी पोहोचवतात. त्यांना स्थानिक भाषेत चारी असेही म्हणतात.

पोट कालव्याच्या दोन्ही बाजूंना आरक्षित जागा

आरक्षित अंतर (दोन्ही बाजूंना

२.२५ मीटर ते ३ मीटर (सुमारे ७.५  ते १०फूट) पर्यंत राखीव. एकूण रुंदी: २.२५ मीटर डावीकडे + कालव्याची रुंदी + २.२५ मीटर उजवीकडे.

हे का गरजेचे?

शेतीसाठी पाणी योग्य प्रमाणात पोहोचते.पाण्याचा अपव्यय टाळता येतो. शेतीसाठी फेरफार किंवा सुधारणा करणे सुलभ होते. शेतकरी संघटनांना देखभाल करता येते.

४. आरक्षित जागेचा उपयोग

या जागेचा उपयोग खालील बाबींकरिता केला जातो:

१. कालव्याची देखभाल, दुरुस्ती व रुंदीकरण.

२. वाहतूक (वाहने, यंत्रसामग्री) सुलभ होण्यासाठी रस्ता तयार करणे.

३. गस्त व जलसंवर्धनाची निरीक्षणे.

४. जमीनीची मोजणी, विद्युत वाहिन्या, पंपिंग सेटसाठी व्यवस्था.

५. आपत्कालीन परिस्थितीत प्रवेश व जलप्रवाह नियंत्रण.

५. कायदेशीर अटी व नियम पाटबंधारे विभागाचे अधिकार

भारतीय पाटबंधारे कायदा, १८७६ / महाराष्ट्र पाटबंधारे अधिनियम, १९७६ नुसार ही जागा शासनाची मालकीची असते. कोणतीही अतिक्रमण (घर, कुंपण, शेती, झोपडपट्टी) बेकायदेशीर मानले जाते. कालव्याच्या आरक्षित जागेत बांधकाम केल्यास ती काढून टाकण्याचा अधिकार पाटबंधारे विभागास असतो. कलम ६६ अंतर्गत, कोणतीही व्यक्ती कालव्यातून पाणी वळवणे, अडथळा आणणे, किंवा संरचनेचे नुकसान करणे गुन्हा ठरतो.

६. अतिक्रमण व त्याचे परिणाम

अतिक्रमण झाल्यास कालव्याचे रुंदीकरण किंवा दुरुस्ती शक्य होत नाही.गळतीमुळे पाण्याची नासाडी होते.शेवटच्या टप्प्याच्या शेतकऱ्यांना पाणी मिळत नाही. पूर परिस्थिती निर्माण होते. प्रशासनास वेळोवेळी निर्गम नोटीस काढावी लागते. काही प्रकरणांमध्ये पोलीस बंदोबस्तात अतिक्रमण काढले जाते.

७. जनजागृतीची गरज

स्थानिक नागरिकांना कालव्याच्या आरक्षित जागेबद्दल माहिती नसते. त्यामुळे ते अनवधानाने अतिक्रमण करतात. शासनाने गावपातळीवर मोजणी करून पाटी लावणे आवश्यक आहे. ग्रामपंचायती, जलसिंचन समित्या, शेतकरी संस्था यांनी जनजागृती मोहीम राबवावी.

कालव्यात अडथळा न होण्यासाठी पाण्याच्या वहनाची दिशा, वेळापत्रक ठरवले पाहिजे.

८. महाराष्ट्रातील उदाहरणे

१. जायकवाडी धरणाचा मुख्य कालवा:

उंबरगांव ते वैजापूर पर्यंत ४५ मीटर दोन्ही बाजूंनी आरक्षित. शेकडो गावे या कालव्यावर अवलंबून.

२. नाशिक जिल्ह्यातील गिरणा प्रकल्प

मुख्य व उप कालव्यासाठी ३० ते ४५ मीटर अंतर आरक्षित.

काही ठिकाणी अतिक्रमण झाल्याने न्यायालयीन हस्तक्षेप.

३. कृष्णा खोऱ्यातील उजनी प्रकल्प:

पोट कालव्यांवर मोठ्याप्रमाणात अतिक्रमण.

अनेक वेळा पाटबंधारे विभागाच्या नोटीसा.

पाटबंधारे खात्याच्या कालव्यांच्या दोन्ही बाजूंना राखीव जागा ठेवणे ही शासनाच्या दीर्घकालीन जलव्यवस्थापन धोरणाचा भाग आहे. ही जागा केवळ पाण्याच्या वहनासाठी नसून त्याच्याशी संबंधित अनेक तांत्रिक व प्रशासनिक बाबींसाठी महत्त्वाची असते. शेतकऱ्यांनी, नागरिकांनी व स्थानिक संस्थांनी या जागेवर अतिक्रमण करू नये, तसेच शासनाने नियमित सर्वेक्षण, जागा अधिसूचना व जनजागृती यावर भर देणे आवश्यक आहे.

१०. आरक्षित अंतर सारांश तक्त्याद्वारे

कालव्याचा प्रकार आरक्षित अंतर

 (प्रत्येक बाजूला) फूटात अंदाजे अंतर

मुख्य कालवा ४५ मीटर १५० फूट

उप कालवा १५ मीटर ५० फूट

पोट कालवा / चारी २.२५

 ते  ३ मीटर ७.५ ते १० फूट

शेवटचा संदेश

पाणी म्हणजे जीवन. या जीवनवाहिन्यांचे रक्षण व योग्य वापर आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे. पाटबंधारे खात्याच्या नियमांचे पालन करणे म्हणजे आपल्या पुढच्या पिढ्यांना जलसंपत्तीची सुरक्षित हमी देणे होय.

टीप:

याबाबत कोणाच्या मनात काही शंका उपस्थित झाल्यास त्यांनी जलसंपदा (पाटबंधारे) खात्याच्या विभागीय कार्यालयाशी संपर्क साधून योग्य प्रकारे खात्री व सहनीशा करुन घ्यावी. 

                     शौकतभाई शेख

              समता फाऊंडेशन,श्रीरामपूर 

                   MOB.9561174111